DE BOMMELSKONT VAN JHERONIMUS BOSCH

Het drieluik "De verzoeking van de Heilige Antonius" van Jheronimus Bosch is te zien in het Museu Nacional de Arte Antigua in Lissabon. Met een beetje geluk kun je het schilderij in alle rust zo lang bekijken als je zelf wilt. Je mag er zelfs zoveel foto's van maken als je wilt.*

Nee, beste lezertjes Bommelskont heeft niks te maken met Heer Olivier B. Bommel. Ik ken het woord van mijn moeder. “Loop naar Bommelskonten “ zei ze als je wat vroeg wat haar niet zinde of “die is naar Bommelskonten” als ze niet wist waar hij of zij heen was.

Dat Bommelskonten niet echt bestond, was duidelijk. Waar de fictieve plaatsnaam vandaan kwam, wist mijn moeder niet en ik dus ook niet totdat ik een artikel van Ewoud Sanders in NRC Handelsblad van 17 maart 2003 las. Ik citeer: “De spreekwoordenverzamelaar P.J. Harrebomée bracht de naam  (Bommelskonten) halverwege de 19de eeuw in verband met het woord bommer dat 'bluffer, opschepper' betekent. De letterkundigen De Beer en Laurillard dachten met een verbasterde vorm van een bestaande plaatsnaam van doen te hebben, namelijk Bommelskous of Den Bommel, beide in Zuid-Holland. ,,Met Hel'', schreven zij in 1899 over de toevoeging drie uur boven de hel, ,,zal wel Hellevoet(sluis) bedoeld zijn.'' Een paar jaar later bracht het Woordenboek der Nederlandsche Taal uitkomst. Waarschijnlijk betekent het precies wat er staat, schreef dit woordenboek, namelijk 'kont van de bommel', waarbij bommel moet worden opgevat als een van de talloze volksnamen voor 'drommel' of 'duivel'. Bommelskont is dus 'duivelsgat' of 'duivelsaars'. Het gaat, met andere woorden, om ,,de ingang der onderwereld, later in 't algemeen: eene plaats waar 't niet pluis is, en waarheen men iemand verwenscht''. En zo is het. Wie iemand naar Bommelskont verwenst, dirigeert hem eigenlijk naar de aars van de duivel, waar het - naar verluidt - slecht toeven is.”

Onlangs kwam ik een nieuwe én dezelfde betekenis van Bommelskont tegen in het boek “De ‘geheimtaal’ van Jheronimus Bosch, een interpretatie van zijn werk” van Jeanne van Waadenoijen (Hilversum 2007). Bij een bespreking van het schilderij “ Het Antonius Drieluik” schrijft ze het volgende over Bommelskont: “Kennis van het Middelnederlands blijkt ook goede diensten te kunnen bewijzen bij het intrepreteren van de scène van de reus die met zijn blote achterwerk in het volle zicht is afgebeeld. Het lijf van de reus is namelijk niet alleen een bordeel maar ook een bolronde heuvel, in het Middelnederlands, bommel genoemd. ‘Bommelskont’ betekende het achterwerk van de duivel. Iemand zijn blote achterwerk toekeren was een beledigend gebaar, maar de weinig bevallige houding van de reus is hier ongetwijfeld vooral bedoeld om hem belachelijk te maken, want niets werd in de Middeleeuwen zo komisch gevonden als een onbedoeld bloot achterwerk”. (Blz.81/82). Volgens mij is dat overigens nog altijd zo. Ik herinner  me een hilarische scène met de acteur Jack Nicholson die in een van zijn latere films (welke ben ik vergeten) onbedoeld zijn kont laat zien als hij zich in zijn ziekenhuiskleed omdraait. 

 Het drieluik in volle glorie. Het pronkstuk van het museum waar je zo maar voor kunt gaan staan. Nauwelijks publiek, geen veiligheidsglas en vrij om te fotograferen. Hoe lang nog?

Dat met Bommelskont het gat van de duivel of een duivels gat wordt bedoeld, lijkt duidelijk. Hoe anders had zo’n woord zoveel eeuwen kunnen overleven in de volkstaal? Maar of de heuvel op het schilderij ook zelf een duivel is, waag ik toch te betwijfelen. Een duivel met een pijl in zijn voorhoofd en het gezicht en achterwerk van een dwaas, vind ik gek. De duivel was zeker in de tijd van Bosch de verpersoonlijking van het kwaad en dus niet zo maar iemand om als een dwaas en slachtoffer af te beelden. Op het schilderij zien we echter een onnozele en in zekere zin hulpeloze reus. Eerder een slachtoffer van iemand of iets dan een duivel die het kwaad zelve is.

Wat wel klopt is dat het er niet pluis is. Aan een been zit een kous. Een vrouwenkous? Her en der zitten aan de benen dorre takken. En wat staat er op de vlag of het uithangbord aan een van die takken? Waarom zit er een valhek onder zijn kont? Wat betekenen de ton met de kan naast de speer of lans links naast de ingang onder heuvelreus? Wat doet die vrouw daar in het raampje? Is het een bordeelhoudster?

Alles bij elkaar vraag ik me af of Bosch hier niet een ‘duivels gat’ in plaats van een 'gat van de duivel' heeft afgebeeld? Een subtiel maar belangrijk verschil. Zo’n duivels gat zou namelijk wel eens een verwijzing kunnen zijn naar homofiele praktijken in de tijd van Bosch. Homofilie is immers van alle tijden maar in de tijd van Bosch, toen heteroseksuele seks ook al verdacht was, moet het een vreselijke zonde geweest zijn die hoewel algemeen bekend toch ook voor velen geheimzinnig was en iets duivels had. Homofielen moesten zich bijgevolg of gedeisd houden of in het grootste geheim hun seksualiteit beleven.

Onder priesters en monniken moet in die tijd homoseksualiteit ook veel zijn voorgekomen. We zien dan ook dat een groepje op weg is naar ‘ het duivelse gat’ bestaande uit zo te zien een valse bisschop, een monnik met de bek van een lepelaar en een aangekleed hert. Misleidende kerkelijke figuren die niet deugen, op weg naar een van de grootste ondeugden zo lijkt de scène ons te tonen.

Dit groepje sluit overigens naadloos aan bij de hele voorstelling op alle drie de panelen van Bosch. Het Drieluik ademt namelijk een algehele sfeer van misleiding en verleiding uit, zelfs zonder dat je op de hoogte bent van de betekenis van de afbeeldingen. Je voelt intuïtief aan dat niets is wat het lijkt te zijn of zou moeten zijn. Vissen vliegen, dieren zijn halve mensen, priesters zijn duivels. Dat is natuurlijk ook wat verzoeking of verleiding in wezen is en waaraan dus ook de Heilige Antonius aan wordt onderworpen door de duivel. Je denkt dat je het geluk vindt in het genot van seks, in drank en eten maar het tegendeel is het geval, het wordt je ondergang. Dit spel van Bosch dat wat je niet weet wat je echt ziet, maakt de drie panelen zo fascinerend. Je kunt er uren naar blijven kijken en je telkens weer opnieuw afvragen wat je nu eigenlijk ziet.

   

* In 2016 is het 500 jaar geleden dat Bosch is gestorven. Reden waarom men in zijn geboorteplaats Den Bosch druk is met de voorbereidingen voor een Jheronimus Bosch manifestatie. Dat zal zeker ook boeiend worden voor de Bosch liefhebbers. Maar degenen die op hun gemak Bosch zijn schilderijen te bekijken, raad ik aan om naar Lissabon te gaan kijken. 

BREIVIK EN BOUYERI

 

Als de Noorse rechters de gerechtspsychiaters volgen dat Breivik

psychotisch was tijdens de moordpartij op jongeren kan hij zonder al teveel problemen levenslang opgesloten worden in een kliniek. Dat is de gemakkelijkste oplossing maar niet correct. Je kunt niet volhouden dat iemand die jaren lang zijn moorddadige aanslagen nauwgezet theoretisch en praktisch voorbereid niet toerekeningsvatbaar zou zijn. Als dat waar zou zijn dan kun je voortaan alle bij oorlog betrokken personen ontoerekeningsvatbaar verklaren.

Mij dunkt dat het omgekeerde eerder waar is. Oorlog maakt psychotisch. In feite is dat ook het geval met Breivik. Uit zijn geschriften blijkt dat hij zich in oorlog waande met sociaal democraten en moslims. Hij heeft die oorlog zelfs strategisch en tactisch uitgewerkt met een beroep op de Europese Christelijke geschiedenis en de daarbij horende geschriften.

Breivik is daarmee van hetzelfde hout gesneden als bijvoorbeeld Mohammed Bouyeri, de moordenaar van Theo van Gogh. Die waande zich op grond van zijn Islamitische godsdienst in oorlog met ongelovigen als Theo van Gogh. Net als Breivik beriep hij zich dus op historische geschriften ter rechtvaardiging van zijn daad. Daarentegen ging hij minder planmatig te werk dan Breivik. Op grond daarvan zou je Bouyeri eerder psychotisch kunnen noemen dan Breivik.

Als je Breivik psychotisch noemt en daarmee ontoerekeningsvatbaar dan moet je voortaan alle politiek of religieus gemotiveerde terroristen zo kwalificeren. Het gevolg is dat je het debat over de rechtvaardigheid van hun daden voortaan uit de weg zou gaan. Dat is een slechte zaak voor de democratische gemeenschap. Die heeft immers als regel dat burgers het recht hebben op een eigen mening zo lang die niet leidt tot geweld.

Breivik heeft met zijn moordpartij deze afspraak fundamenteel geschonden en verdient op grond daarvan terecht te staan en naar ik aanneem uiteindelijk veroordeeld te worden. Anders gezegd, Breivik en ook Bouyeri zijn een onjuiste oorlog begonnen. Dat die oorlog hun psychotisch maakte verbaast me niks. Veel soldaten overkomt hetzelfde na oorlog gevoerd te hebben. De vraag of er ook juiste oorlogen zijn laat ik nu ter zijde.

SINT WILDERS GEEFT ALLEEN CADEAUTJES AAN BRAVE, BLANKE KINDEREN

IS HET CDA NOG TE REDDEN?

 

Is het CDA nog te redden? Een kwestie die de politieke vijanden van het CDA waarschijnlijk geen moer kan schelen. Dat snap ik maar het is niet verstandig. De Christen Democraten hebben samen met de Liberalen en de Sociaal Democraten Nederland gemaakt tot wat het nu is; het rijkste land van Europa met kansen voor bijna iedereen, een rechtstaat die naar behoren functioneert, sociale voorzieningen waardoor niemand van honger of ziekte omkomt en een grote mate van sociale gelijkheid. Kortom een land waar miljarden mensen op de wereld van dromen.

Die drie klassieke politieke stromingen worden bedreigd door de opkomst van nieuwe populistisch georiënteerde partijen ter linker en rechter zijde. Het meest bedreigd van die drie worden de Christen Democraten. Zij dreigen straks nog maar tien zetels in de Tweede Kamer over te houden. Daarvoor is niet een verklaring maar zoals gewoonlijke vele zoals de groeiende ontkerkelijking, de splijtzwam van het gedoogkabinet, de spanning tussen moraliteit, ethiek en praktische politiek, het gebrek aan leiderschap en zo zullen er nog wel meer oorzaken te bedenken zijn.

Om de politieke tsunami die het CDA bedreigt het hoofd te bieden, heeft de partij een commissie opgericht die de CDA beginselen gaat herijken en hertalen. Geen veelbelovend jargon voor een politieke partij. De kiezers vragen niet om een bijbels verhaal om hun leven zin te geven maar een politiek programma dat antwoorden geeft op hun politieke vragen. Een politieke partij geeft politieke antwoorden en geen bijbelse verhalen die de veronderstelde leegte van het moderne bestaan moeten vullen of iets dergelijks.

Kan zulks met de beginselen van het CDA? Ik dacht het wel, ook in deze tijd. Het CDA weet vanuit het besef dat de wereld altijd onvolmaakt zal zijn, de mens tot het kwade geneigd is dat een gemeenschap bijeen gehouden moet worden op basis van straf en beloning. Sociale voorzieningen zijn vanuit het oogpunt van naastenliefde een noodzaak maar men moet tegelijkertijd beseffen dat mensen ook graag de boel belazeren als ze er zelf van beter kunnen worden. Mensen kunnen altruïstisch maar ook egoïstisch zijn.

Belastingen heffen voor het algemeen nut en welzijn is prima maar teveel aan belasting ondermijnt de individuele inspanning en kan de vrijheid teveel inperken. Het CDA weet als geen andere partij dat ondanks alles individu en gemeenschap onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn. De balans tussen die beide is altijd precair en moeilijk te bewaren. Absolute individuele vrijheid zal de gemeenschap ondermijnen, afgedwongen collectivisme maakt uiteindelijk de gemeenschap kapot. Daarmee zit het CDA tussen liberalisme en socialisme in, twee wegen die de afgelopen eeuwen op verschillende momenten zijn bewandeld en die beide veel onheil hebben gebracht.

Op dit moment slaat de slinger van het liberalisme veel te ver uit, vooral op het terrein van de organisatie van de economie. De overheden verkleinen om meer verantwoordelijkheid aan het individu te geven zoals dit kabinet wil is een mooi doel maar mag geen programma worden om het individu aan zijn lot over te laten. Dat nu dreigt uit naam van het liberalisme meer en meer te gebeuren.

Het CDA is de politieke partij die daar niet alleen maar bezorgd over moet zijn maar ook actie dient te nemen. Zij moet met ideeën en initiatieven komen om de balans tussen markt en algemeen nut, individuele vrijheid en gemeenschap te herstellen. Misschien dat die commissie daar eens zijn gedachten kan laten gaan. Met de nieuwe antwoorden op zak kan het CDA zich bezinnen op de vraag of nog langer in dit kabinet blijven verantwoord is.